Toen Adriaan van Dis’ laatste roman Tikkop in september 2010 verscheen, las ik ‘em direct. Later bestudeerde ik het boek nog eens beter, toen de auteur een lezing kwam geven bij mijn studievereniging (en ik hielp bij de organisatie van een Zuid-Afrikaanse borrel). Nu, bijna drie jaar later, schrijf ik mijn master thesis over Tikkop. Hoogste tijd dus om het boek eens te bespreken!

Schrijver en tv-presentator Adriaan van Dis is al meer dan veertig jaar betrokken bij Zuid-Afrika. In 1973 studeerde hij in Stellenbosch. Kort daarvoor was Van Dis betrokken geraakt bij een Parijse anti-apartheidsorganisatie. Omdat hij zich in de media kritisch uitliet over Zuid-Afrika, werd hem de toegang tot het land geweigerd. Daarom reisde de schrijver in 1989 af naar Mozambique, met als doel Zuid-Afrika illegaal te bezoeken. De ervaringen in Mozambique (waar een burgeroorlog gaande was) vinden hun weerslag in In Afrika (1991). Een paar weken na de vrijlating van Mandela in 1990 kreeg Van Dis alsnog een visum voor Zuid-Afrika. De reis die hij vervolgens maakte, resulteerde in de reisroman Het beloofde land (1989). Twintig jaar later verbleef Van Dis opnieuw voor langere tijd in Zuid-Afrika. Over die reis schreef hij Tikkop. 

In Tikkop duikt opnieuw zijn alter ego op: Mulder. Dit personage kwam al eerder voor in De wandelaar (2007): een gedistingeerd heer die al worstelend met zijn drang om ‘goed te doen’ de zelfkant van Parijs leert kennen. Nu maken we ook kennis met het verleden van Mulder. Toen Mulder nog Marten heette, zat hij vol idealen. Marten studeerde Afrikaans omdat hij de taal zo mooi vond, maar wilde ook politiek een daad stellen. Zo raakte hij in de jaren 70 betrokken bij de strijd tegen apartheid. Marten werd in Parijs klaargestoomd voor een missie naar Zuid-Afrika. Het waren spannende tijden: dromen van een rechtvaardige toekomst, de held uithangen pour la cause, ontmoetingen met wonderlijke mensen zoals de verleidelijke Cathérine…      

Inmiddels is het veertig jaar later. Mulder heeft twee beroertes achter de rug en kampt nog met de gevolgen ervan (een haperend geheugen) wanneer hij in Parijs zijn vroegere comrade Donald ontmoet. Deze blanke Zuid-Afrikaan woont in de West-Kaap en koestert geen oude idealen meer. Mulder wordt door Donald uitgenodigd om naar Zuid-Afrika te komen, om de hersenen te trainen middels het opdiepen van herinneringen. ‘Kon ie meteen zien wat er van hun droom geworden was.’

Mulder huurt boven op het duin een krakkemikkig huisje dat uitkijkt op het vissersdorp en de haven. Liever had hij ook daar beneden willen wonen, en niet tussen de villa’s van de luierende blanken die zich achter hun muren verschansen. Maar Donald staat dit niet toe want ‘grijskoppen (…) horen in een veilige buurt.’ Het vissersdorp wordt geteisterd door armoede, misdaad en corruptie. De lokale bevolking voelt zich door alles en iedereen verraden. Uit pure wanhoop vluchten de jongeren in de tik (crystal meth). En of dat nog niet genoeg is, richt een vloedgolf enorme schade aan.

De confrontatie met de hedendaagse situatie in Zuid-Afrika werkt ontnuchterend. Wat heeft de bevrijding van het apartheidsregime opgeleverd? Zowel bruin als blank zijn ontevreden. Mulder probeert – nieuwsgierig als hij is – hardnekkig in contact te komen met de dorpelingen, maar hij blijft als Europeaan een witte buitenstaander. Om alsnog iets te kunnen betekenen ontfermen Mulder en zijn vroegere strijdmakker Donald  zich over Hendrik, een tikkop (iemand die verslaafd is aan tik). Ze proberen hem van zijn verslaving af te helpen. De verschillende visies op de manier van aanpak zorgen voor spanningen in de toch al broze vriendschap. Maar voor beiden staat vast: ‘Als Hendrik het haalt, komt ’t allemaal weer goed.’ Alles sal reg kom. Of toch niet?

Hoewel Mulders verblijf in Zuid-Afrika in het teken staat van mislukking en teleurstelling, is de roman zelf zeer geslaagd. Van Dis’ elegante stijl in combinatie met flarden Afrikaans maken het boek een genoegen om te lezen. Ondanks alle ellende valt er een hoop te genieten. De roman is doordacht, hoewel de karakters soms wat cliché zijn.

Tikkop geeft stof tot nadenken, maar Van Dis is geen zeurende moralist. Een terugkerend motief in het oeuvre van Van Dis is het zoeken naar de balans tussen afstand en engagement. Hier en daar schemert de journalistieke achtergrond van Van Dis toch iets te veel door. Hij kan het – net als Mulder – niet laten zich met de wereld te bemoeien.

De ‘geheugenreis’ brengt Mulder op een oud spoor: ‘Een rechtvaardige samenleving leek hem domweg mooier. En de kloof tussen arm en rijk was lelijk. Vet naast honger vloekte.’ Schoonheid zoekt Mulder, hij wil niet langer moreel verontwaardigd zijn. Hij gaat snel terug naar Parijs en gewoon de mensen nemen zoals ze zijn. Met verbazing naar ze kijken, meer niet. ‘De wereld nemen zoals ie was. Onrechtvaardig. Mooi soms.’